Słownik terminów z historii sztuki / dla zainteresowanych /

[teresa]

Słownik terminów z historii sztuki


I.
Najwyższa część głowicy (kapitelu) kolumny w kształcie czworobocznej płyty.
a) w porządku doryckim: abakus wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę
b) w porządku jońskim i korynckim: jest cienką płytką dekorowaną i profilowaną
c) w porządku jońskim i kompozytowym: boki abakusa są wgłębione i ozdobione rozetą
W systemie arkadowym w sztuce późno antycznej i średniowiecznej abakus zmieniał się często w impost.
ABSYDA
Półkolista wnęka zamykająca chór (prezbiterium) kościoła. Występowała głównie w architekturze romańskiej
i gotyckiej.
AGORA - w miastach staroŜytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, religijny (miejsce
poświęcone bogom) i administracyjny, często też handlowy.
W VIII - VI wieku p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna, zwykle czworokątna, niekiedy
przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi, sanktuariami, ołtarzami i niekiedy
straganami.
Od V wieku p.n.e., a szczególnie w wiekach od III-I p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska -
prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami z co najmniej trzech stron, niekiedy z monumentalnym
wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie.
Odpowiednikami są : forum w Rzymie i rynek.
AKANT - roślina o duŜych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie
dzikim w krajach śródziemnomorskich, pierwowzór ornamentów zwanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici.
Stosowano go powszechnie w ornamentyce od staroŜytności po czasy współczesne.
Typy tego ornamentu, wytworzone w staroŜytności w różnych okresach stylowych przybierały rozmaite
formy:
a) akant mięsisty - o wielkich, bujnych liściach występujący ok. 1680 - 1690
b) akant suchy - typowy dla lat ok.1700
c) akant płomienisty - ok.1725, najbardziej charakterystyczny obok rocaille ornament rokoka.
Najbardziej zbliżony do rośliny jest liść akantu stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie
kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej), i we fryzach ciągłych.



II.
AL FRESCO (FRESK ; BUON FRESCO) –
a) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilkoma warstwami
zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaiczne działanie wapna, rozprowadzonymi woda deszczową.
b) malowidło wykonane ta techniką. Spoiwem staje się samo podłoże na skutek przemiany wapna
gaszonego pod wpływem dwutlenku węgla, który wiąże cząsteczki farby. Malowidło wykonuje się częściami,
nakładając ostatnia warstwę zaprawy intonacjo tylko na taka cześć powierzchni, jaka można zamalować w
ciągu dnia (tzw. Partia dzienna, dniówka, czyli giornata) w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąże
się już z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane. Przeniesienia na ścianę projektu
malowidła wykonanego na kartonie dokonywano rysując siatkę ułatwiającą powiększanie, lub przez
wyciśniecie konturu na ścianie, albo przeprószenie węglem drzewnym przez otworki zrobione w kartonie.
Fresk jest technika bardzo trudną, gdyż nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, należy jednak do
najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego.
Fresk w XIV wieku występuje prawie wyłącznie we Włoszech, stosowany i rozpowszechniany przez wielu
artystów renesansu i baroku, został następnie prawie zupełnie porzucony.
Znany w XVII - XIX wieku jako technika mieszana z al secco. Jako fresk niesłusznie określa się kaŜde
malowidło ścienne wykonane inna techniką.

Rafael Santi, Szkoła Ateńska, 1510 r.
ALTERNACJA - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych występujących na przemian w
rzędzie. Najczęstsza i najprostsza alternacja jest dwuelementowa a najbardziej skomplikowana - jednego z
drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa - z trzech, czterech lub więcej elementów.
Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych i
kultowych.
Za najczęstszy przykład alternacji uważany jest naszyjnik z zębów i kręgów zwierzęcych występujący już w
paleolicie.
Alternacja w architekturze przejawia się w ukształtowaniu planów budowli, kompozycji ścian w tzw.
Zmiennym systemie przypór najbardziej charakterystycznym dla architektury romańskiej a także w dekoracji
okien, fryzów i attyk.



AMBIT (OBEJŚCIE) - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw
bocznych, oddzielone murem lub arkadami. Było charakterystycznym elementem kościołów romańskich,
(zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich. Do obejście przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).

III.
AMFILADA - trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi ( na ogół identycznej z
osia traktu, lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny
wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu. Był szczególnie charakterystyczny dla barokowych
i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX wieku amfiladowy układ spotykany jest w wielu
mieszkaniach kamienic miejskich.
AMFIPROSTYLOS - rodzaj świątyni greckiej. Budowany na planie prostokąta , zwykle z czterokolumnowym
portykiem w fasadzie głównej i tylnej.


amfiprostylos - Świątynia Nike, Akropol, Ateny

APSYDA (ABSYDA) - występuje głównie w architekturze sakralnej. Pomieszczenie na rucie półkola, elipsy,
trójliścia, podkowy, trapezu\ lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i
ramiona transeptu) o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w
bryłę budynku.
Pojawiła się w bazylikach i świątyniach starożytnych w Rzymie, stamtąd przejęła ją chrześcijańska
architektura sakralna. W najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich apsyda kierowana była ku zachodowi
a od ok. V wieku ku wschodowi. Najbogatszy system apsyd wytworzyła architektura koptyjsko - nubijska i
romańska.
ARCHITRAW (EPISTYL ; NASŁUPIE) - belka spoczywająca na kolumnach (belkach, pilastrach), najniższy
i najważniejszy człon belkowania. Jego pierwotna funkcja było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za
fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych:
a) w doryckim - jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu
przymocowane są w różnych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (gutty)
b) w jońskim - ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych i idących coraz
bardziej do przodu
c) w korynckim - dodatkowo ozdobiony profilowaniem uskakujących listew
ARCHIWOLTA - a) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny przykrywający
krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku jednak częściej SA
wykonywane w materiałach narzutowych (np.. tynk, stiuk). Występują na łukach arkady w otworach drzwi,
bram, okien, na łukach odciążających lub gdy występują samodzielnie na płaszczyźnie muru , wtedy
nazywane są ślepą archiwoltą.
Stosowano je w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza wczesnochrześcijańskim,
bizantyjskim, przedromańskim, renesansowym, manierystycznym i barokowym. (w budownictwie islamu
wykonywano ja np. z naprzemianległych dwubarwnych klińców; w manieryzmie często zaznaczano ja
boniowaniem).
b) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich powtarzających się kilkakrotnie i
biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.

ARKADA - element architektoniczny składający się z dwóch podpór ( filarów, kolumn)
zamkniętych górą łukiem. W zależności od ich funkcji dzieli się je na :
a) konstrukcyjne - pełnia rzeczywista funkcję dźwigania lub odciążania
b) dekoracyjne -
W zależności od rodzajów podpór noszą nazwy:
a) filarowych
b) kolumnowych
c) kolumnowo-filarowych itp..
Występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie,
tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich
części : partii międzynawowych w kościołach,
krużganków arkadowych, loggii itp..


Krużganki arkadowe wokół dziedzińca zamku królewskiego na Wawelu

ŚLEPA ARKADA (BLENDA ARKADOWA) - ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru.
ATRIUM - a) w staroŜytnym domu rzymskim centralne, reprezentacyjne pomieszczenie w którym
koncentrowało się Ŝycie rodzinne - prostokątne, oświetlone przez otwór w dachu (compluvium), pod którym
znajdował się basen na wodę deszczową (impluvium)
b) w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą,
poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu, po środku atrium znajdował się zbiornik wody do
ablucji.
ATTYKA - nadbudowa nad gzymsem koronującym budowli i często zdobiona plastycznie niska ścianka
zasłaniająca dach.
W staroŜytności pojawiała się przede wszystkim na rzymskich bramach i łukach triumfalnych.
Francuskie budownictwo barokowe wykształciło piętra attykowe tj. niskie, ale posiadające okna górne
kondygnacje budowli.

Przykład attyki: Kamienica Orsettich (XVI w.) w Jarosławiu (woj. Podkarpackie)

BAZYLIKA – termin wieloznaczny
1) w staroŜytnym Rzymie to podłużny budynek jedno- lub wielonawowy, pełniący funkcje hali targowo-sądowniczej,
stojący na głównym rynku (forum). Nazwa pochodzi z języka greckiego (od basileus =
król).
2) w okresie wczesnochrześcijańskim to świątynia, zwykle trój- lub pięcionawowa, o nawie głównej
wyższej od pozostałych i zamkniętej drewnianą więźbą (brak sklepienia)
3) w kościele rzymskokatolickim honorowy tytuł nadawany kościołowi. Wyróżnia się bazyliki mniejsze (o
szczególnych walorach zabytkowych lub liturgicznych) i bazyliki większe (kościoły papieskie z tronem
i ołtarzem zarezerwowanym wyłącznie dla papieża


Opracowanie zbiorowe - studenci Kulturoznawstwa UAM, Poznań.


cdn.

[teresa]

IV



BAPTYSTERIUM - w architekturze chrześcijańskiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrzędu chrztu,
na ogół w pobliżu większego kościoła, po jego zachodniej stronie, zazwyczaj wolno stojący.
Baptysteria SA najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest kopułą.
Pośrodku znajduje się zagłębiona w posadzkę chrzcielnica na kamiennym cokole lub basen chrzcielny, kryte
niekiedy ozdobnym daszkiem.
W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsionek, apsydę
ołtarzową, sacrarium - na przechowywanie sprzętu liturgicznego. Ściany rozczłonkowane na ogół arkadowo
zdobiły dekoracje mozaikowe lub freskowe.
Wraz ze zmiana obrzędu chrzcielnego w średniowieczu w XIII wieku, gdy zwyczaj zanurzania całego ciała
zastąpiono oblewaniem głowy baptysteria znikają i zastępują je chrzcielnice.
BIFORIUM - dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze romańskie lub gotyckie; zwykle przedzielone
kolumną. Charakterystyczne szczególnie dal architektury romańskiej.
BIMA (ALMEMOR) - w synagodze miejsce do odprawiania obrzędów religijnych lub czytania Tory, używane
także jako mównica. Budowana w formie podwyższenia z kilkoma stopniami, ze stołem zasłanym kosztowna
haftowana serwetą (tzw. szulchan) do wykładania rodałów i ustawiania świeczników.
Bima sytuowana była najczęściej centralnie, otaczana balustradą, często zwieńczana.
W drugiej połowie XVII wieku pojawiła się tzw. bima altanowa - otoczona balustrada i zwieńczona
baldachimem.

W synagogach polskich z połowy XVII wieku występowała bima kaplicowa - przykryta kopuła z latarnią.

BLENDA (ŚLEPY OTWÓR) - płytka wnęka w murze w formie arkady lub okna. Zwykle stosowana w
elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany.
BONIOWANIE - dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi
poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome a zwykle także i
pionowe podziały rowkowe powierzchni.
Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian itp.
Poszczególne typy boniowania zależne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt
(płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.)
W powszechne użycie weszło boniowanie w architekturze rzymskiej. W średniowieczu występowało
sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII wieku. Powróciło w renesansie we wszystkich
formach (głównie w architekturze pałacowej) i występuje nieprzerwanie aŜ po XX wiek.
BUKRANION - motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka, często o znaczeniu symbolicznym jako
przedstawienie zwierzęcia ofiarnego. Zazwyczaj płaskorzeźbiony, stosowany głównie w architekturze
rzymskiej ( metopy, fryzy - w tym przypadku poszczególne bukraniony łączyły girlandy liści, kwiatów i
owoców, zawieszone najczęściej na rogach czaszek). Charakterystyczny także dla architektury renesansu i klasycyzmu.

CHINOISERIE - motywy chińskie ( terminem tym obejmuje się czasem wszelkie motywy Dalekiego
Wschodu). Występuje w sztuce europejskiej od XVII wieku, znamienny przejaw zainteresowania sztuka
wschodniej Azji. Moda na chinoiserie była najbardziej rozpowszechniona w XVIII wieku. Największą
popularność znalazła w sztuce rokoka występując w architekturze wnętrz, w malarstwie i rzemiośle
artystycznym.
Najczęściej występuje zespół ornamentów naśladujących motywy chińskiej pogody, ptaki, smoki i krajobrazy.
Terminem tym nie obejmuje się innych przejawów recepcji sztuki Dalekiego Wschodu w Europie (np..
angielsko - chińskich ogrodów krajobrazowych) stosując ogólniejsze określenie chińszczyzny, które jednak
przyjęło się tylko częściowo.
CYBORIUM – 1) baldachimowa obudowa arch. wznoszona w kościołach nad ołtarzami,
grobami świętych, relikwiarzami, chrzcielnicami
- wykonywane głownie z drewna lub kamienia (najczęściej w roman. i gotyku)
- dominują czterokolumnowe, dźwigające baldachim kopułowy, ostro-słupowy lub o
bardziej złożonych kształtach często ze sklepieniem do wewnątrz
- 2) określenie używane w literaturze naukowej do określania tabernakulum

DUSZA SCHODÓW – przestrzeń między biegami schodów
ECHINUS – dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w
kształcie okrągłej poduszki, łącząca trzon kolumny z abakusem

ELEWACJA – 1) lico budynku, jego najbardziej zewn.
ściana, wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami
- określa się ją wg położenia względem stron świata lub otoczenia (frontowa, boczna,
tylna, ogrodowa)
- e. pozbawioną otworów (np. okien, loggi ) nazywamy e. ślepą
- 2) rysunek arch. stanowiący rzut prostopadły budynku v jego części na płaszczyznę
równoległą do lica.




Opracowanie zbiorowe - studenci Kulturoznawstwa UAM, Poznań



cdn.

[grzymek]

Na pewno przydatne wiadomości podparte obrazkami, ale czy dla malarzy? Pewnie przydadzą się maturzystom, tym ludziom co interesuje ich ogólna sztuka historii.
chyba dobrze, że na forum mozna znaleźć i takie informacje nie zwiazane całkowicie z malarstwem.

"DUSZA SCHODÓW"  bardzo interesujące określenie. Kto by powiedział, że to zwiazane jest z przestrzenią między biegami schodów.

[kumak]

Coś w temacie sztuki

WYKORZYSTANIE ŚWIATŁA W SZTUCE WSPÓŁCZESNEJ

Światło było obecne w sztuce od początku jej historii. Miało ono na celu tworzenie przestrzeni i klimatu obrazu, lecz także potęgowanie efektu i oddziaływania na widza. Bardzo ważnym elementem obrazów od zawsze był światłocień – wzajemne przenikanie się światła i cienia, dające efekt trójwymiarowości. Do tzw. sztuki światła zaliczano również witraże.


Upowszechnienie się światła elektrycznego dało artystom nowe, niespotykane dotąd możliwości. Artyści zaczęli eksperymentować ze zdobyczami techniki jako środkami wyrazu. Światło odtąd nie tylko było przedstawiane przez dzieła sztuki, lecz stało się ich elementem.

W latach 60. artyści zaczęli wykorzystywać neony w sztuce nowoczesnej. Przyjmuje się, że najprawdopodobniej pierwszym, który wpadł na taki pomysł, był Amerykanin Dan Flavin, który w latach 60. zaczął wystawiać w Nowym Jorku instalacje z neonów. Światło neonów wykorzystywał w swojej twórczości także Bruce Nauman, artysta zajmujący się sztuką konceptualną.

W obecnych czasach neony są również chętnie wykorzystywane przez artystów – głównie do tworzenia instalacji w przestrzeni miejskiej lub wśród naturalnej scenerii. Na murach lub wśród drzew pojawiają się więc napisy czy abstrakcyjne kształty. Twórców pracujących ze światłem jest wielu, więc ograniczymy się tylko do wybranych przykładów.

Jednym z nich jest działalność hiszpańskiego duetu artystycznego Luzinterrputus. Członkowie zespołu tworzą instalacje, których integralnym elementem jest światło. Ich projekty są często komentarzem do aktualnej sytuacji na świecie i problemów związanych ze środowiskiem naturalnym (np. energia jądrowa czy utylizacja śmieci). Inni twórcy, dla których światło jest środkiem wyrazu, to m.in. John Armleder czy Roselin de Thelin.

W Polsce można co roku uczestniczyć w Light Move Festival. Jest to cykliczne wydarzenie organizowane w Łodzi od 2011 roku. Podczas niego można podziwiać niezwykłe widowisko – animacje w technologii 2D i 3D wyświetlane wprost na budynkach, dostosowane do ich detali architektonicznych. W innych punktach miasta można oglądać projekcje i instalacje świetlne. Swoje prace przedstawiają różni artyści. Przykładowo, w 2017 r. pojawiły się instalacje (m.in. grupy Toer, grupy Kosmos, grupy Lava, Moniki Szpener), a także projekcje wielkoformatowe (m.in. Patrycji Treli, Pani Pawlosky, Sławomira Fąfary) oraz ścieżka ekologiczna i wariacje muzyczne.

Źródło - Magazyn sztuki